قرآن کریم درباره علم و تحصیل علم و صفات عالم و متعلم، نکات ناب و مطالب ارزنده ای را ارائه داده است. به مناسبت فرا رسیدن ایام شهادت جانسوز امام جواد(علیه السلام) به عنوان جوان ترین امام شیعه و الگوی شایسته جوانان اهل علم(مانند دیگر ائمه هدی) ابتدا به بیان نکاتی از قرآن کریم در زمینه مذکور پرداخته و سپس نمونه هایی از زندگانی امام جواد(علیه السلام) تقدیم خواهم کرد.

قرآن کریم درباره علم و تحصیل علم و صفات عالم و متعلم، نکات ناب و مطالب ارزنده ای را ارائه داده است. به مناسبت فرا رسیدن ایام شهادت جانسوز امام جواد(علیه السلام) به عنوان جوان ترین امام شیعه و الگوی شایسته جوانان اهل علم(مانند دیگر ائمه هدی) ابتدا به بیان نکاتی از قرآن کریم در زمینه مذکور پرداخته و سپس نمونه هایی از زندگانی امام جواد(علیه السلام) تقدیم خواهم کرد.
نگاه قرآن به اهل علم

اهل علم بودن كافى نيست، اهل ذكر بودن با ارزش است. (بسيارند افراد دانشمندى كه از خدا غافلند) «وَ ما أَرْسَلْنا قَبْلَكَ إِلَّا رِجالًا نُوحِي إِلَيْهِمْ فَسْئَلُوا أَهْلَ الذِّكْرِ إِنْ كُنْتُمْ لا تَعْلَمُون‏[ انبیاء،/۷] و (اى پيامبر! به آنان بگو:) ما (هيچ پيامبرى را) پيش از تو نفرستاديم مگر اينكه (آنها نيز) مردانى بودند كه ما به ايشان وحى مى‏كرديم، پس اگر نمى‏دانيد از اهل اطلاع (و اهل‏كتب آسمانى) بپرسيد.»

قدرت فهم و درک آیات الهی و معارف بلند دینی به اهل علم داده میشود و زمینه خضوع و هدایت آنان خواهد شد: «وَ لِيَعْلَمَ الَّذِينَ أُوتُوا الْعِلْمَ أَنَّهُ الْحَقُّ مِنْ رَبِّكَ فَيُؤْمِنُوا بِهِ فَتُخْبِتَ لَهُ قُلُوبُهُمْ وَ إِنَّ اللَّهَ لَهادِ الَّذِينَ آمَنُوا إِلى‏ صِراطٍ مُسْتَقِيمٍ [ حج/۵۴]و نيز آگاهان بدانند (وحى كدام است و القائات شيطان كدام، و بدانند) كه طرح و آرزوى انبيا حقّى است از طرف پروردگار تو، پس به آن ايمان آورند و دل‏هايشان در برابر آن خاضع گردد و قطعاً خدا كسانى را كه ايمان آورده‏اند به راه مستقيم هدايت مى‏كند.»

اهل علم، اهل قساوت و سنگدل نیستند. چرا که اهل علم در آيه « وَ لِيَعْلَمَ الَّذِينَ أُوتُوا الْعِلْمَ أَنَّهُ الْحَقُّ مِنْ رَبِّكَ فَيُؤْمِنُوا بِهِ فَتُخْبِتَ لَهُ قُلُوبُهُمْ وَ إِنَّ اللَّهَ لَهادِ الَّذِينَ آمَنُوا إِلى‏ صِراطٍ مُسْتَقِيم‏[حج/۵۴] در برابر «فِي قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ وَ الْقاسِيَةِ قُلُوبُهُمْ»- كه در آيه‏ى قبل آمده- قرار گرفته است.»

اهل علم، اهل عبرت اند و از دنیا و تاریخ و پیرامون خویش و حتی از سرنوشت فاسقان و کافران درس میگیرند: «فَتِلْكَ بُيُوتُهُمْ خاوِيَةً بِما ظَلَمُوا إِنَّ فِي ذلِكَ لَآيَةً لِقَوْمٍ يَعْلَمُونَ[نمل/ ۵۲] پس اين خانه‏هاى آنهاست كه به خاطر ظلمى كه كردند ويران و خالى شده است، و قطعاً در اين (كيفر، عبرت‏و) نشانه روشنى است براى اهل علم و آگاهى.»

آيات قرآن، بر دل اهل علم مى‏نشيند و اين گروه هستند كه حقانيّت آن را با تمام وجود درك مى‏كنند: «بَلْ هُوَ آياتٌ بَيِّناتٌ فِي صُدُورِ الَّذِينَ أُوتُوا الْعِلْمَ وَ ما يَجْحَدُ بِآياتِنا إِلَّا الظَّالِمُونَ [عنکبوت/۴۹]بلكه آن (قرآن) آياتى است روشن كه در سينه‏هاى كسانى كه به آنان معرفت داده شده جاى دارد؛ و جز ستمگران آيات ما را انكار نمى‏كنند.»

نگاه امام جواد(علیه السلام) به علم و دانش

بذر دانش يكي از مهم ترين سرمايه هايي است كه مي توان در دل مردم علی الخصوص جوانان كاشت و آن را بارور نمود:

امام جواد(عليه السلام) در پيامي اهميت علم و دانش را اين گونه بيان مي كند: «عليكم بطلب العلم فانّ طلبه فريضةٌ و البحث عنه نافلةٌ و هو صلةٌ بين الاخوان و دليلٌ علي المروّة و تحفةٌ في المجالس و صاحبٌ في السّقر و انسٌ في الغربة [1] بر شما باد كسب دانش! چرا كه آن براي همه لازم است و سخن از علم و بررسي آن امري مطلوب(و دوست داشتني) است. برادران (ديني) را به هم پيوند مي دهد و نشانه (شخصيت والا و) جوانمردي، تحفه مناسبي براي مجالس، دوست و همراه در سفر و مونس غربت و تنهائي است.»

از منظر امام جواد(عليه السلام) شايسته است كه يك جوان مسلمان به علم و دانش روي آورد و آن را به عنوان مونس و يار مناسب براي خود برگزيند، دوستان خود را بر اساس بينش و دانش انتخاب كند و شخصيت اجتماعي خود را به وسيله دانش و علم مشخص سازد، براي مجالس و ديدار ديگران علم هديه برد و در تنهايي و غربت و سفر، علم و دانش را بهترين همسفر و مونس خود بداند، چرا كه علم و دانش، سرچشمه تمام كمالات و ريشه همه پيشرفت هاست.

حضرت جوادالائمه عليه السلام، علم را دو قسمت كرده و مي فرمود: علم و دانش دو نوع است: علمي كه در وجود خود انسان ريشه دارد و علمي كه از ديگران مي شنود و ياد مي گيرد. اگر علم اكتسابي با علم فطري هماهنگ نباشد، سودي نخواهد داشت. هر كس لذت حكمت را بشناسد و طعم شيرين آن را بچشد، از پيگيري آن آرام نخواهد نشست. زيبايي واقعي در زبان (و گفتار نيك) است و كمال راستين در داشتن عقل.»[2]

امام محمد تقي(عليه السلام) علم و دانش را يكي از مهمترين عوامل پيروزي و رسيدن به كمالات معرفي مي كرد و به انسان هاي كمال خواه و حقيقت طلب توصيه مي نمود كه در راه رسيدن به آرزوهاي مشروع و موقعيت هاي عالي دنيوي و اخروي از اين نيروي كارآمد بهره لازم را بگيرند. آن گرامي مي فرمود: «أربع خصالٍ تعين المرء علي العمل: الصّحة والغني و العلم و التّوفيقٌ [3] چهار عامل موجب دستيابي انسان به اعمال (صالح و نيك) است: سلامتي، توانگري، دانش و توفيق(خداوندي).»

نتیجه آنکه:

با توجه به نکات ناب قرآنی یاد شده و همچنین سخنان آموزنده امام جواد(عليه السلام) در عرصه علم و دانش بر همگان و از جمله جوانان لازم است از فرصت جواني بهره گرفته و خود را به اين خصلت زيباي انساني بيارايند و كسب معرفت و علم را سرلوحه برنامه هاي زندگي خود قرار دهند.

پی نوشت:

[1]. بحارالانوار، ج 7، ص 80.

[2]. كشف الغمه، ج 3، ص 193

[3]. معدن الجواهر، ابوالفتح كراجكي، كتابخانه مرتضويه، تهران، 1394 ق، ص